Het jaar 2009 loopt op z’n einde, het eerste decennium van de 21ste eeuw zit er bijna op. De redactie van de Volkskrant blikt terug op de Jaren Nul. Wat waren de opmerkelijkste, bijzonderste, gezichtbepalendste, belangrijkste, opzienbarendste en mooiste gebeurtenissen of ontwikkelingen van de afgelopen tien jaar? Vandaag: wetenschappelijke doorbraken.
1. Voltooiing menselijk genoom
Een makkelijke keuze, want de ontcijfering van de genetische blauwdruk van de mens is ongetwijfeld de belangrijkste wetenschappelijke mijlpaal van de jaren nul, en misschien wel de belangrijkste ooit. Lastiger is het een einddatum te hangen aan deze internationale onderneming; het Human Genome Project dat in 1990 van start ging en tientallen miljoenen dollars heeft gekost.
In juni 2000 kondigden de Amerikaanse president Clinton en de Britse premier Blair de voltooiing aan, in februari 2001 werd de eerste ‘schets’ gepubliceerd, en in april 2003 werd het menselijk genoom voltooid verklaard. Maar de analyse en verfijning van de genenkaart gaan nog steeds door. Zo kwamen in 2006 zeven chromosomen officieel af. Met de ontcijfering van de exacte volgorde van de 3 miljard basenparen van het menselijk dna kennen we echter het hele genoom noch zelfs maar alle 20 tot 25 duizend genen.
Het wordt de laatste jaren steeds duidelijker dat een groot deel van het dna bestaat uit weglatingen en verdubbelingen van stukken dna. Niettemin was de ontcijfering van het genoom een enorme boost voor het genomics-onderzoek. De genenkaart vergemakkelijkt onderzoek naar de invloed van genen op ziekte en gezondheid en naar de afstamming van de mens.
2. Tweelingen van de Aarde
Geen groene mannetjes te bekennen, maar in april 2007 is het nieuws er niet minder spectaculair om: in het sterrenbeeld Weegschaal staat een ster waar een planeetje omheen draait dat mogelijk behoorlijk wat wegheeft van de aarde. Exoplaneten worden al het hele eerste decennium van de nieuwe eeuw opgespoord, vooral dankzij nieuwe astronomische waarnemingstechnieken waarbij de lichtvariaties worden gemeten als de planeet voor de verre ster langs beweegt.
Maar verreweg de meeste van die verre planeten zijn enorm groot en zwaar, vaak meer halfgelukte sterren dan serieuze hemellichamen. Zo niet Gleise 581-C, een planeetje van ongeveer 5,4 aardmassa’s dat wellicht ook vaste grond heeft. De eerste zeker vaste exoplaneet werd in 2009 gevonden: CoRoT 7-b, die een tot tweemaal zo zwaar is als de aarde. Leven kan er niet zijn, het is er aan de sterzijde zo’n 1500 graden. Gesteenten zullen dan ook gesmoten zijn, denken astronomen.
3. Kluizenaar bewijst oud vermoeden
Gewone stervelingen zullen er nooit van wakker hebben gelegen, maar toen de Russische wiskundige Grigori Perelman in 2002-2003 het beruchte vermoeden van Poincaré bewees, waren wiskundigen in alle staten. Tegen de tijd dat Perelmans bewijs in 2006 door collega’s was nagerekend en hem de Field Medal werd toegekend, de wiskundige pendant van een Nobelprijs, was Perelman van de aardbodem verdwenen.
Volgens zijn familie was hij kluizenaar geworden, paddestoelen plukken in de ruisende Russische wouden. Hij weigerde de prijs. Dat neemt niet weg dat Perelmans bewijs een van de grote gebeurtenissen van de wetenschap in de jaren nul mag heten. Het vermoeden van Poincaré zegt dat ieder gesloten oppervlak waarop een cirkel tot een punt kan worden samengetrokken, een bol moet zijn. Ook in meer dan drie dimensies. Klinkt triviaal, maar bewijzen is een ander verhaal. Sinds Henri Poincaré in 1904 zijn vermoeden opschreef, hebben ook de grootste wiskundigen er hun tanden op stukgebeten. In 2000 loofde het Clay Institute een miljoen dollar uit voor de ontknoping. Ook die heeft Perelman niet opgehaald.
4. Stamcellen, eeuwige belofte
Het medische onderzoeksveld dat in de jaren nul de grootste beroering veroorzaakte is dat van stamcellen, de grote belofte van de regeneratiegeneeskunde. Aanvankelijk was de aandacht vooral gericht op embryonale stamcellen, flexibele cellen die eindeloos kunnen delen en uitgroeien tot allerlei typen lichaamscellen. Dit onderzoek veroorzaakte ook de grootste controverse, vanwege de ethische dilemma’s en het embargo op federale financiering dat in 2001 door president Bush werd opgelegd (en in 2009 door Obama ingetrokken).
De eerste menselijk embryonale stamcellen werden in 1998 door de Amerikaan James Thomson geïsoleerd. Het bedrijf Advanced Cell Technology kloonde in 2001 als eerste menselijke embryo’s. In 2004-2005 claimde de Koreaan Hwang Woo-Suk als eerste uit gekloonde menselijke embryo’s stamcellen te hebben gehaald. Zijn resultaten bleken echter vervalst.
Groot was het enthousiasme toen in 2007 de Japanner Shinya Yamanaka aantoonde dat je uit gewone menselijke huidcellen stamcellen kunt maken die bijna net zo veelzijdig en krachtig zijn als embryonale. Inmiddels kunnen uit allerlei lichaamscellen zulke stamcellen worden gemaakt. Omgekeerd kunnen uit stamcellen allerlei lichaamscellen worden gemaakt, zoals hartcellen en zenuwcellen. Steeds belangrijker worden ook de volwassen stamcellen, uit navelstrengbloed of vruchtwater of gewoon uit het lichaam zelf. Echte stamceltherapieën zijn er intussen nog maar weinig. De belangrijkste is nog altijd beenmergtransplantatie, een behandeling die al decennia succesvol is.
5. Floresmens: klein en jong
Het was een wetenschappelijke ontdekking met een hoog jongensboekgehalte: de vondst in 2003 van een onbekende mensachtige in de Liang Bua-grot op het Indonesische eiland Flores. De vondst was sensationeel om meerdere redenen: Homo floresiensis was om te beginnen een minimens, niet meer dan één meter hoog en met een brein van grapefruit-formaat. De overblijfselen van inmiddels negen individuen zijn aangetroffen bij sporen van (kamp)vuur en met stenen werktuigen, waarmee de uitgestorven mensachtigen, die al gauw de hobbits werden gedoopt, op eveneens uitgestorven mini-olifantjes hebben gejaagd.
Daarnaast bleken de niet-gefossiliseerde botten tussen 38 duizend en 12 duizend jaar oud. Ze zijn dus mogelijk bijna 18 duizend jaar jonger dan de allerlaatste Neanderthalers, tot nu toe de meest recent uitgestorven familie van de mens. Speculaties dat de hobbits misschien wel tot in historische tijden in Flores hebben geleefd en dus moderne mensen hebben ontmoet, konden niet uitblijven. Sommige paleontologen denken dat de Floresmens een eilanddwergvorm is geweest van Homo erectus (Javamens). Anderen denken dat het een ziekelijke dwergvorm is geweest van de moderne mens, Homo sapiens.
Op de website van de Volkskrant kunt u uw stem uitbrengen op een van bovenstaande kandidaten.
Bron: Volkskrant.nl